Otizm, hayat boyu süren, iletişim ve sosyal ilişkilerde, dil ve soyut kavramları kullanmada sinsi yetersizlik ile karakterize bir zihinsel gelişimsel bozukluktur. Beyinde (serebellum ve limbik sistemde) deformiteler olur. Bunun sonucunda geniş bir sistemik ve davranışsal semptom yelpazesi gösterir.  Bu tür hastaların ağız sağlığı bakımı, yaşayabilecekleri herhangi bir diş problemini dile getiremedikleri ve küçük değişikliklere karşı da çeşitli davranış ve tepkiler gösterebildikleri için karmaşık olabilir. 

Otizmli çocuklarda diş ve dişeti hastalıkları neden sık görülür?  

Yapılan çalışmalar otizmli çocuklarda diş çürüğü oranının daha fazla olabildiğini ortaya koymuştur. Bu çocuklarda dil koordinasyonu zayıf olduğundan şekerli gıdaları tercih ederler. Diğer taraftan şekerli gıdaları yutma yerine ağız içinde tutma eğilimindedirler. Ayrıca diş macunu ve diş ipi kullanma sorunları vardır.  

Çoğu otizmli çocukta diş eti hipertrofisi ve buna bağlı dişlerin çıkmasında gecikme olabilir. Beceri ihtiyacı nedeniyle otistik hastalarda diş yaralanmaları da yaygındı. Ogival damak, çapraşıklık ve kapanış sorunları gibi bazı anomaliler daha sık görülür. Gece bruksizmi, dil itme, dudak ısırma ve dişetine iğne batırma gibi zararlı alışkanlıklar yaygındır. 

Otizmli çocuklarda diş ve dişeti hastalıkları nasıl anlaşılır?  

Otizmli çocuklarda iletişim problemleri, dikkat eksikliği ile ilişkili hiperaktivite, tekrarlayan vücut hareketleri diş ve diş eti hastalıklarının erken tanısını zorlaştırır. Huzursuzluk, huysuzlanma, tuhaf sesler çıkarması diş ve dişeti hastalığını düşündürebilir.  

Ağız kokusu, dişlerde gözle görülür koyu renkli alanlar, yanakta veya çenede şişme, dişetlerinde çekilme ya da kabarma gibi bulgular varlığında mutlaka diş hekiminize başvurun. 

Otizmli çocuklarda ağız bakımı nasıl yapılır? 

Otizmli çocuklara ağız ve diş sağlığını koruma alışkanlığı kazandırmak çok zor ve zahmetli bir süreçtir. Çocukla sürekli ilgilenen bir kişi, kendi ağız bakımını düzenli yaparsa çocuk açısından örnek olabilir. Sabırla, sık sık ve sürekli tekrarlarla çocukları alıştırmak gerekir. Ağız bakımı diğer çocuklardan farksızdır, uygun iletişim dışında özel bir uygulama yoktur. 

Otizmli çocukların düzenli aralıklarla diş hekimi kontrolü ağız ve diş sağlığı açısından önemlidir. Sık diş hekimi ziyaretleri hastalıkların erken tanısı açısından faydalı olduğu kadar, diş hekimi ile çocuk arasında bir iletişim kurulması açısından da faydalıdır. 

Otizmli çocuklarda diş ve diş eti hastalıklarının tedavisi nasıl yapılır? 

 Otizmli çocuklarda tedavi çokpaydaşlı çalışmayı gerektirebilir. Burada temel paydaşlar aile ve diş hekimidir. İhtiyaç halinde bunlara eğiticiler, psikologlar vs eklenebilir. Tedavi yönetiminin temel amacı da bireysel performansı artırmak, ailelere ve bakıcılara destek olmaktır.  

Otizmli çocuklara yönelik tedavi uygulayacak diş kliniği kolay ulaşılabilen, hasta ve aile merkezli olmalı, eksiksiz, uygun tedavi imkanlarına sahip olmalıdır. Otizmli çocukların tedavisi öncesi aile ve diş ekibinin bir araya gelmesi ve tedavi planlamasını yapması faydalı olacaktır. Diş hekimine çocuğun sağlık durumu, kullandığı ilaçlar hususunda detaylı bilgi verilmelidir.  

Otizmli çocuklarda florid uygulaması gastrointestinal iritasyon ve dental florozis yapabilir. Amalgam kullanımında da bisfenol A içeriği nedeniyle endokrin bozukluklar açısından sıkıntı oluşabilir.  

Otizmli çocuklarda çürük, abse, diş eti rahatsızlıkları ortaya çıktığında genellikle normal klinik şartlarında tedavisi mümkün olamamaktadır. Bu gibi durumlarda tedavinin genel anestezi altında yapılması ve tek bir seansta tüm tedavilerin tamamlanması gerekebilir.   

Otizmli çocuğun iletişim kurulabilir durumda iken basit tedavileri klinikte yapılabilir. Ancak zahmetli, azami dikkat ve iyi bir planlama gerektiren bir süreçtir. 

Diş ve dişeti tedavileri esnasında otizmli çocuğun dikkatini dağıtacak, ani hareket, renkli oyuncak vs olmaması hususuna dikkat etmek gerekir. Bu çocuklarda periferik görme gelişmiş olduğundan oda içerisinde en ufak bir değişikliği fark eder, dikkati dağılır. Tedavi ekibinin bu konuda bilgili ve duyarlı olması gerekir.  

 Otizmli çocuklarda davranış rehberliği nedir? 

Otizmli çocuklarda davranış rehberliği, sağlık profesyonelleri ile çocuk arasında ömür boyu güvenilir ve olumlu bir ilişki kurmayı, uyum geliştirmeyi, kaygıyı azaltmayı ve kaliteli diş tedavileri sağlamayı hedefleyen bir uygulamalar bütünüdür. Çocuğun hareketleri ve psikolojisi sürekli değiştiği için esnek olmayı gerektirir. Çocuğun uygunsuz davranışları göz ardı edilir.  

Davranış rehberliği aşamaları şunlardır: 

• İletişim: Karşılıklı güveni ve işbirliğini sağlar. Diş kliniğini ziyaret boyunca tümçalışanların katılımı ile iyi ve sürekli bir iletişim gerekir. Sözlü komutlar kısa, açık ve basit cümleler şeklinde olmalıdır. Sözlü iletişimin çok zayıf olduğu veya hiç olmadığı durumlarda resimli iletişim teknikleri kullanılabilir. 
• Anlat-Göster-Yap: Çocuğa maruz kalacağı diş ekipmanlarını, prosedürleri göstermektir. Diş ekipmanları gösterilir, nasıl kullanıldığı gösterilir. Bazen resimlerden faydalanılır.  Çocukla iletişimin sağlandığına kanaat getirilirse prosedür uygulanır.  
• Kısıtlamalar/ Baskı Dokunuşu: Halen tartışmalı bir metotdur. Bazı diş hekimleri buna karşı çıkmaktadır. Çocuğun battaniyeye sarılması gibi hareketlerinin kısıtlanması uygulamasıdır. Bu baskının çocukta sakinleştirici etkisi olduğunu savunanlar vardır. 
• Duyarsızlaştırma: Zaman alıcı bir yöntemdir. Evde otizmli çocuk yavaş yavaş, küçük adımlarla temel diş prosedürlerine alıştırılır.  
• Ses kontrolü: Diş tedavileri öncesi klinikte otizmli çocuğun hazır olması için, evde aileler tarafından ses kontrolü egsersizleri yaptırılır. “Ağzını aç”, “bana bak” gibi basit komutlar denenir. İşitme problemi olmayan çocuklarda başarılı sonuçlar verebilir.  
• Ödüllendirme: Olumlu, istenilen davranışların ödüllendirilmesidir. Takdir etmek, istediği bir şeye ulaşabilmesini sağlamak gibi ödüllendirmeler yapılır.   
• Dikkat dağıtma: Diş muayenesi ya da basit işlemler esnasında otizmli çocuğun dikkatini başka yöne çekmek faydalı olabilir. Çizgi film izletmek, müzik dinletmek, özel oyuncaklar vermek gibi teknikler denenebilir.  
• Duyusal maruziyetlerin azaltılması: Otizmli çocukların hoş olmayan tada sahip diş macunlarına maruz bırakılmamasıdır. Şarjlı diş fırçaları denenebilir. Tadı kabul edilebilir diş macunu tercih edilebilir. 
• Ön görüşme: Aile diş hekimi ile ziyaret öncesi görüşmesi otizmli çocuğun ziyareti esnasında olası davranışlarını tespit etme açısından faydalı olabilir.  

Fotoğraf: Mikhail Nilov