Fibromiyalji sendromu nedir?
Fibromiyalji yaygın vücut ağrıları ile seyreden, kişinin günlük aktivitelerini önemli ölçüde kısıtlayan, uykusuzluk, yorgunluk, anksiyete gibi belirtilerin de eşlik ettiği kronik bir kas iskelet sistemi hastalığıdır.
Hastalık hemen tüm yaşlarda görülebilir. Ancak orta yaşlı kadınlarda görülme sıklığı daha fazladır. Toplum genelinde görülme sıklığı % 2 civarındadır. Şehirlerde yaşayanlarda kırsal bölgede yaşayanlara göre bir miktar daha fazla görülür. 20-55 yaş arası kadınlarda, en sık görülen, kas iskelet sisteminin ağrılı hastalığıdır. Bazı çalışmalar hastalığın kadınlarda, erkeklere oranla 7 kat daha fazla rastlandığını ortaya koymuştur.
Hastalığın geniş bir belirti listesi vardır. Kas ağrıları dışında uykusuzluk, psikolojik sorunlar olması nedeniyle farklı uzmanlık dalları tarafından tanı konulabilir. Diğer taraftan ağrı yerinin ve karakterinin sabit olmaması, ağrı dışında laboratuvar bulgusunun az olması, ağrının da subjektif bir veri olması, farklı branşlar tarafından takip edilmiş olması gibi nedenlerle tanı konulması uzun vakit alabilir. Hastalık üzerine yapılan çalışma sayısı arttıkça tanıya ilişkin kriterler de değişkenlik gösterebilmektedir.
Hastalığın sebepleri ve oluşum mekanizması tam anlaşılamamakla birlikte genetik, psikolojik, bağışıklık sistemi ile ilgili olmak üzere birçok faktör üzerinde durulmaktadır. Sebepleri ve oluşum mekanizması tam olarak anlaşılamadığı için tedavisi de biraz zordur. Tedavinin romatoloji uzmanı, psikiyatrist ve noroloji uzmanı koordinasyonunda yapılması gerekebilir. Tedavinin temelinde belirtilerin hafifletilmesi ve hastanın yaşam kalitesinin iyileştirilmesi yatmaktadır.
Fibromiyalji neden olur?
Fibromiyalji hastalığının nedenleri tam olarak anlaşılamamıştır. Bazı faktörlerin hastalığı tetiklediği düşünülmektedir. Ancak tek bir nedenden daha ziyade birden fazla faktörün hastalığın ortaya çıkmasında etkili olabileceği üzerinde durulmaktadır.
Son yıllarda hastalığın beyin sapı ve diğer beyin bölümlerine ağrı iletiminde bir aksaklık üzerine çalışmalar yoğunlaşmıştır. Bazı çalışmalar merkezi sinir sisteminde kan akımının azaldığını, buna bağlı hipoksi ve sinir sistemi aktivitelerinde azalma olduğunu göstermiştir.
Bazı çalışmalar valin, lösin, isolösin ve fenilalanin gibi bazı aminoasit miktarlarında azalma olduğunu ortaya koymuştur. Bu aminoasitler enerji metabolizmasında rol alırlar.
Bazı çalışmalar ise hastalığı uyku düzeni ile açıklamaya çalışmıştır. Uykunun non-REM döneminde yaşanan bir kesinti nedeniyle gelişen hormonal aktivite kas yenilenmesini azaltmaktadır. Bu da bir aktivite sonrası ağrı gelişimine neden olabilmektedir. Uyku sorunları hastalığın ortaya çıkmasında bir faktör olabileceği gibi, hastalığın bir belirtisi de olabilir. Dolayısıyla uyku sorunu ile başlayan hastalık, bir belirti olarak gelişen uyku bozuklukları ile şiddetlenebilir.
Hastalığı interlökin gibi bazı bağışıklık sistemi hücreleri, seratonin, substans P, noradrenalin, dopamin düzeylerindeki azalmaya bağlı açıklamaya çalışan teoriler de mevcuttur. Bu maddelerin özellikle ağrının iletimi ve işlenmesinde rol aldığı düşünülmektedir.
Hastalığın özellikle birinci derece akrabalarda, ikizlerde yaklaşık on kat daha sık görülmesi, genetik geçişi olabileceğini göstermiştir. Diğer taraftan iritabl bağırsak sendromu gibi bazı başka hastalıklarla birliktelik göstermesi de genetik özellikleri akla getirmektedir. Çalışmalar bazı gen mutasyonlarını gösteren hastalarda, hastalığın daha şiddetli seyrettiğini ortaya koymuştur. Özellikle tetikleyici faktörlerin varlığında genetik yatkınlık devreye giriyor olabilir.
Fibromiyaljinin kişilik özellikleri ile de ilişkili olabileceği düşünülmektedir. Yumuşak başlı, sorumluluk sahibi, dikkatli, gergin, korkak, şüpheci, güvensiz, kötümser insanlarda hastalık daha sık ve bazen daha şiddetli görülebilir. Diğer taraftan histerik, özgüveni eksik, kendine öfkeli, anksiyete bozukluğu olan kişilerde hastalık açısından riskli gruplardır.
Hastalık çoğunlukla bir travma veya yoğun strese bağlı olarak ortaya çıkar. Tetikleyici faktörler ağır travma, afet, depresyon, birinin kaybı, psikolojik hastalıklar olabilir.
Hastalığın ortaya çıkmasında olası tetikleyici faktörler şunlardır:
- Akut hastalıklar,
- Yaralanma,
- Trafik kazası,
- Deprem vs doğal afet,
- Doğum,
- Ameliyat,
- Sevilen birisinin kaybı,
- Boşanma, sevgiliden ayrılma,
- Fiziksel şiddet,
- Duygusal travmalar,
- Cinsel istismar.
Fibromiyalji bazı hastalıklara eşlik edebilir. Bunlar genellikle şöyledir:
- Kaygı bozuklukları,
- Duygudurum bozuklukları,
- Kemik erimesi,
- Sistemik lupus eritematozis (SLE),
- Romatoid artrit,
- Ankilozan spondilit,
- Temporomandibular bozukluk,
- İritabl bağırsak sendromu.
Fibromiyalji belirtileri nelerdir?
Fibromiyalji birçok belirti ile kendini gösterebilir. Ancak ana belirti ağrıdır. Belirtiler kişiler arasında farklılık gösterir. Hatta aynı hastada dönemsel dalgalanmalar olabilir. Bazen kişi de günlük aktivitelerini yapmaya engel olabilirler. Ağrı dışında birçok belirti görülebilir. Bu belirtiler hastalığın tanısında da puanlama da kullanılır. Bu nedenle hastalardan iyi bir anamnez alınması önemlidir.
Uyku bozuklukları hastalığı tetikleyen faktörlerden biridir. Diğer taraftan hastalığın kendisi de uyku kalitesini bozar. Fibromiyalji hastalarının dördünden üçünde uyku bozuklukları tespit edilmiştir. Uyku bozukluğu zaman içinde ağrıların şiddetlenmesine, dikkat bozukluklarına ve diğer psikosomatik belirtilerin artmasına da neden olabilir.
Fiziksel aktivite hastalığın tedavisinde önemli bir basamak olsa da birçok hasta, hastalık belirtilerini artıracağı düşüncesi ile fiziksel aktiviteden kaçınmaktadır. Bu korku bazen hastanın günlük aktivitelerini de (banyo yapma, merdiven çıkma vs) önemli ölçüde kısıtlamaktadır. Bu aktivite kısıtlaması ağrının kendisinden daha fazla oranda ağrı olacağı endişesi ile olabilir. Bu özellik hastalığın tedavisinde de psikoterapi basamağının temelini oluşturur. Kişiye kaygısından kurtulabilmek için öz yeterlilik kazandırılması, yaşadığı veya yaşamakta olduğu travma veya stres kaynağı ile baş etme yöntemlerinin öğretilmesi tedavi için önemlidir.
Sürekli ağrı, ağrı korkusu, uyku sorunları, diğer somatik belirtiler bir dönem sonra kişide tükenmişlik ve psikolojik sorunların başlamasına neden olabilir. Hastalarda anksiyete, depresyon nadir görülen bulgular değildir.
Fibromiyalji hastalarında görülebilen belirti ve bulgular şunlardır:
- Yaygın ağrı: Temel şikayet yaygın ağrıdır. Tüm vücutta olabilir ancak sırt, omuz, boyun bölgesinde daha sık görülür. Bıçak saplanır tarz da keskin bir ağrıdan söz edilir. Ağrı şiddeti kişiler arasında ve aynı kişide dönemsel olarak farklılıklar gösterebilir. Çoğu kez sürekli bir ağrı söz konusudur.
- Somatik Semptomlar:
- Kas ağrısı,
- İritabl bağırsak sendromu,
- Yorgunluk,
- Düșünme veya hatırlama problemi,
- Dikkat eksikliği,
- Dikkati toparlayamama,
- Kas güçsüzlüğü,
- Baș ağrısı,
- Baş dönmesi,
- Karında ağrı/kramp,
- Uyușma/karıncalanma,
- Sersemlik hissi (dizziness),
- Uykusuzluk,
- Depresyon,
- Konstipasyon,
- Üst karında ağrı,
- Mide bulantısı,
- Sinirlilik,
- Göğüste ağrı,
- Görmede bulanıklık,
- Ateș,
- İshal,
- Ağız kuruluğu,
- Kașıntı,
- Hırıltılı solunum,
- Raynaud fenomeni,
- Kulakta çınlama,
- Bulantı,
- Reflü,
- Oral ülser,
- Tat kaybı veya tat duyusunda değișiklik,
- Nöbet/kriz,
- Göz kuruluğu,
- Nefes daralması,
- İștah kaybı,
- Döküntü,
- Güneșe duyarlılık,
- Duyma güçlüğü,
- Kolay morarma,
- Saç dökülmesi,
- Sık idrara çıkma,
- Adet düzensizliği,
- Cinsel istek kaybı,
- Ağrılı idrar yapma,
- Mesane spazmları.
Fibromiyalji tanısı nasıl konur?
Fibromiyalji tanısı esas olarak anamnez bulguları ile konur. Hastanın şikayetleri, ağrı durumu, yorgunluk vs değerlendirilir. Fizik muayene diğer hastalıkların ayırt edilebilmesi için gereklidir. Hastalıkların ayırıcı tanısında ihtiyaç halinde kan testleri, görüntüleme testleri, endoskopi gibi diğer testler yapılabilir.
Ağrı değerlendirmesinde yaygın ağrı skalası kullanılır. Çene, göğüs ve karın ağrısı tek başına yaygın ağrı içerisinde sayılmaz. Aşağıda belirtilen beş bölgeden dördünde, son bir hafta içinde devam eden ağrı varsa yaygın ağrıdan bahsedilebilir.
Yaygın ağrı skalası:
- Sol üst bölge: Sol çene, sol omuz, sol üst kol, sol alt kol.
- Sağ üst bölge: Sağ çene, sağ omuz, sağ üst kol, sağ alt kol.
- Sol alt bölge: Sol kalça, sol üst bacak, sol alt bacak.
- Sağ alt bölge: Sağ kalça, sağ üst bacak, sağ alt bacak.
- Aksiyal bölge: Boyun, sırt, bel, göğüs, karın.
Ayrıca hastalık belirtilerine yönelik Semptom Şiddet Skalası uygulanır. Aşağıda belirtilen başlık için 0-3 arasında puanlama yapılır. Son üç belirti için ise 0-1 arasında puanlama yapılır. Toplam puan en fazla 12 olur. Buna göre belirtilerin şiddeti hesaplanmaya çalışılır.
Semptom şiddet skalası:
- Yorgunluk (son bir hafta içinde)
- 0: Yok:
- 1: Hafif derecede problem, önemsiz, genellikle aralıklı
- 2: Orta derecede, sıklıkla mevcut
- 3: Ciddi derecede, yaşamı etkileyecek kadar, devamlı
- Uyku sorunları (son bir hafta içinde)
- 0: Yok:
- 1: Hafif derecede problem, önemsiz, genellikle aralıklı
- 2: Orta derecede, sıklıkla mevcut
- 3: Ciddi derecede, yaşamı etkileyecek kadar, devamlı
- Dikkat eksikliği, unutkanlık (son bir hafta içinde)
- 0: Yok:
- 1: Hafif derecede problem, önemsiz, genellikle aralıklı
- 2: Orta derecede, sıklıkla mevcut
- 3: Ciddi derecede, yaşamı etkileyecek kadar, devamlı
- Somatik semptomlar (son bir hafta içinde)
- 0: Semptom yok
- 1: Az sayıda semptom var (1-10)
- 2: Orta sayıda semptom var (11-24)
- 3: Çok büyük oranda semptom var (24’ün üzerinde)
- Baș ağrısı (son altı ay içinde)
- 0: Yok
- 1: Var
- Alt karında ağrı veya kramp (son altı ay içinde)
- 0: Yok
- 1: Var
- Depresyon (son altı ay içinde)
- 0: Yok
- 1: Var
Yaygın ağrı skalası ve semptom şiddet skalası toplamından fibromiyalji tanısı konur. Toplamda en fazla 31 puan elde edilir. Puan sayısı toplamda 12 ve üzerinde ise fibromiyaljiyi düşündürür. Yaygın ağrı skalası 7 ve üzerinde ve semptom şiddet skalası 5 ve üzerinde ise fibromiyalji tanısı konur. Ayrıca cinsel işlevler, depresyon, genel sağlık durumu değerlendirmeleri için de skalalar mevcuttur.
Fibromiyalji tedavisi nasıl yapılır?
Fibromiyalji nedeni ve oluşum mekanizması tam anlaşılamayan bir hastalıktır. Bu nedenle halen hastalığı tedavi etmeye yönelik spesifik bir yöntem yoktur. Hastalık belirtilerinin azaltılması, hastanın günlük aktivitelerini sürdürebilmesinin sağlanması amaçlanır. Tedavi için çok sayıda seçenek mevcuttur. Her hasta için tedavi süreci farklı olabilir. Bu durum hastanın yaşı, kişilik özellikleri, ilave bir hastalığının veya eşlik eden başka bir sağlık sorununun varlığı gibi faktörlere göre belirlenir. Hastalara tek bir tedavi seçeneği yerine birkaç seçeneği içeren tedavi protokolleri uygulanması önerilir. Hastalığın tedavisinde romatoloji uzmanı, psikiyatrist ve noroloji uzmanının koordine çalışması tedavi başarısını artıracaktır.
Fibromiyalji hastaları için önerilen tedavi seçenekleri şunlardır:
- Hasta eğitimi: Hastalığın tedavisi sürecinde yaşanan en büyük sorun hastaların tedaviye uyumunun düşük olmasıdır. Hasta uyumunun sağlanması için hastalığın tam olarak hastaya anlatılması gerekir. Hastalık, belirtiler, ağrıyla başa çıkma yöntemleri, hedef belirleme, egzersiz yöntemleri izah edilir.
- Egzersiz: Ağrının kendisi kadar ağrı olacağı endişesi nedeniyle hastalar fiziksel aktiviteden kaçınma eğilimindedir. Fiziksel aktivite azlığı kas dayanıklılığında azalma, postur bozuklukları ile kendini gösterir. Hastaların uygun şekilde egzersiz yapması kasların dayanıklılığının artırılması, ağrının azaltılması, uygun posturun kazanılması açısından önemlidir. Fibromiyalji hastalarına aerobik egzersizler, kuvvetlendirme çalışmaları, germe-gevşeme egzersizleri ve aquatik egzersizler önerilir. Bunun için bir fizik tedavi uzmanı önerisi alınması gereklidir.
- Fizik tedavi uygulamaları: Kas sertleşmesini azaltmak, germeyi kuvvetlendirmek amacıyla önerilir. Hastanın şikayetlerinin azalmasına ve duygu durumunun iyileşmesine katkı sağlar. Hastalarda uyku sorunlarının azaltılmasına katkı sağladığı gösterilmiştir. Sıcak uygulamaları, ultrason uygulamaları, TENS (transkutanöz elektriksel sinir stimulasyonu) veya düşük lazer uygulamaları kullanılabilir. Takip eden sağlık ekibi ile birlikte fizik tedavi şekline, süresine karar verilir. Hidroterapi, balneoterapi, masaj uygulamaları da fayda sağlayabilir.
- İlaç tedavisi: Hastanın belirtilerine göre ilaç tedavisi uygulanabilir. İlaç seçiminde hastanın yaşı, özellikleri, kronik hastalık varlığı, belirtilerin şiddeti gibi unsurlar göz önünde bulundurulur. İlaçların olası yan etkileri değerlendirilir. Sıklıkla kullanılan ilaç tedavisi seçenekleri şunlardır:
- Ağrı kesiciler: Parasetamol dışında kodein, tramadol gibi güçlü ağrı kesiciler denenebilir Olası yan etkilerine karşı dikkatli olmak gerekir.
- Antidepresanlar: Uygun hastalara trisiklik antidepresanlar, seçici seratonin gerialım inhibitörleri denenebilir. Ağrı iletimini düzene sokar ve ağrı hissini hafifletir. Bir uzman önerisiyle kullanılması gereken yan etki potansiyeli olan ilaçlardır.
- Uyku ilaçları: Hastalıkta uyku sorunlarının giderilmesi önemli bir aşamadır. Uyku bozukluğunun düzene girmesi ağrı ve diğer şikayetlerin azaltılmasına ciddi destek sağlar. Takip eden uzman gözetiminde kullanılması önerilir.
- Kas gevşetici: Kas sertliğinin giderilmesi ve ağrının azaltılmasına destek verir.
- Antikonvulzanlar: Bazı hastalarda epilepsi ilaçlarının fayda sağladığı gösterilmiştir.
- Antipsikotikler: Bazı çalışmalar nöroleptik (antipsikotik) ilaçların faydasından bahseder ancak daha fazla çalışmaya ihtiyaç vardır.
- Psikolojik destek: Diğer tedavi yöntemlerine ilave olarak uygulanan bilişsel davranışçı terapi, psikoterapi uygulamaları, hastaların şikayetlerinin azalmasına, ağrı olacak endişesi ile aktiviteden kaçınma davranışının giderilmesine destek olabilir. Hastalığın ilerleyen döneminde olası depresyon gelişimini engeller.
- Alternatif tedavi yöntemler: Ağrının ve diğer belirtilerin hafifletilmesinde alternatif tedavi yöntemlerinin kullanılması düşünülebilir. Ancak bu yöntemlerin henüz çok net şekilde çalışılmadığı, etkinliğinin veya olası yan etkilerinin daha fazla araştırılması gerektiği unutulmamalıdır. Fibromiyalji hastalarında, akupunktur, fitoterapi, hidroterapi, homeopati, tai chi, yoga, meditasyon, hipnoz, kayropraksi, beslenme destekleri gibi alternatif yöntemler uygulanabilir.