Soğuk zincir kapasite gereksinimlerinin hesaplanması
Aşı Hacmi:
Bağışıklama programlarının başarısı, aşıyı temin etmek ve yeterli sağlık personeli görevlendirmek kadar temin edilen aşının depolanması ve nakliyesi için yeterli kapasiteyi oluşturmaya da bağlıdır. Soğuk zincir kapasitesi ihtiyaç duyulan ve depolama yapılması gereken aşı miktarı ile ilişkilidir. Aşı hacmi ile depolama kapasitesi karşılaştırılarak nerelerde ve ne kadar soğuk zincir depo, araç ve ekipman ihtiyacı olduğu da hesaplanabilir.
Aşı hacminin hesaplanmasında, her bir aşı için yıllık ihtiyaç duyulan aşı dozu, stokta tutulması gereken miktar, kaçar dozluk paketleme yapıldığı, paket büyüklüğü gibi bilgilere ihtiyaç vardır. Hesaplanan aşı hacmi için ana depo kapasitesi, il depo kapasiteleri, sağlık kuruluşları aşı buzdolabı kapasiteleri dikkate alınarak tedarik takvimi planlanır.
Depo Kapasitesi:
Aşılar önceden belirlenen sayıda (50/100 gibi) flakonluk kutular halinde tedarik edilir. Aşı hacmi hesaplamasında ilk önce belli sayıda aşı veya sulandırcı içeren aşı ve sulandırıcıların kutu ebatları alınır. Kutunun uzunluk, genişlik ve yükseklik değerleri çarpımı ile kutu hacmi hesaplanır. Bulunan değer kutu içinde yer alan flakon sayısına bölünerek flakon başına gerekli depolama hacmi elde edilir. Bu işlem sulandırcılar için de yapılır. Flakon çok dozlu ise flakon hacmi doz sayısına bölünerek doz başına gerekli hacim elde edilir. Tek dozlu flakonlarda flakon başına hacim, doz başına hacim sayısını verir.
Yıllık ihtiyaç duyulan aşı doz sayısının doz başına hacim ile çarpılması ile yıllık ihtiyaç duyulan depolama kapasitesi elde edilir. Depolama kapasitesinin yıl boyunca planlanan tedarik sayısına bölünmesiyle tedarik başına gerekli olan depo kapasitesi ortaya çıkar. Bazen tedarik miktarları eşit olmayabilir. Bu durumda hesaplama tedarik miktarına göre yapılır.
Tedarikte yaşanacak olası gecikmelere karşın depo kapasitesinin hesaplanmasında bir miktar (örneğin %10 gibi) güvenlik stok değeri eklemek faydalı olacaktır. Bu değer önceki yıllardan elde edilen tecrübeler, mevsimsel koşullar, arazi koşulları, rutin dışı aşılama düzeyleri, kampanyalar, ekonomik koşullar, tedarikçi sayısı vs dikkate alınarak ülke imkânlarına göre hesaplanır. Her ne kadar rutin dışı aşılama faaliyetleri yıl boyu devam etmesede belli zaman aralığı için depo ihtiyacı açısından hesaplamalara ilave edilmesi gerekmektedir. Kampanya dönemleri için geçerli olmak üzere rutin dışı aşılama faaliyetlerinde sağlık tesislerinde yer alan buzdolaplarını dikkate almak ve mümkün mertebe ana depodan direkt sağlık tesislerine aşının nakledilmesi, il depolarının az kullanılması, soğuk zincir unsurlarının maliyet etkin kullanımı için faydalı olacaktır.
Depo Net Kapasitesi:
Depolama kapasitesi net depo hacmini vermez. Aşılar depolanırken soğuk zincir kuralları gereği aşı kutuları arasında havalandırmayı sağlamak üzere boşluklar bırakılması gerekir. Bu boşluklar brüt hacmi oluşturur. Diğer taraftan depolarda kullanılan raflar, dolaplar, diğer ekipmanlarda raf hacmini oluşturur. Ayrıca depo içerisinde yürüme, alet kullanma amaçlı bir alanın da olması gerekecektir.
Depo kapasitesine ilave olacak brüt hacim ve raf hacmi için ülkeler kendi deneyimlerinden yola çıkarak bir katsayı (kullanım faktörü) belirler ve depo net kapasitesini hesaplarken bu değer kullanılır. Bu katsayı genelde 1’den küçük bir değerdir. Ülke katsayısının hesaplanamadığı durumlar için DSÖ 0,67 katsayısını önermektedir. Bu hesaplama ana depo için olduğu kadar il aşı depoları ve sağlık tesislerinde kullanılan buzdolapları içinde uygulanabilir.
Aşı depoları planlanırken aşı teslimatlarında olası gecikmeler, sonraki teslimata öngörülenden fazla aşı teslimi, salgınlara bağlı aşılama kampanyaları vs her türlü olasılık planlanmalıdır. Aşıların saklanma sıcaklıkları da depo hesaplamalarında dikkate alınmalıdır. Hareketli raf sistemleri iş kazalarını önleyecek, aşılara ulaşımı kolaylaştıracak ve böylece miada bağlı aşı kayıplarını da azaltacaktır.
Aşı depo kapasiteleri hesaplanırken sağlık tesislerinde kullanılan aşı buzdolapları da planlamaya dâhil edilmelidir. Ancak tek bir noktadan soğuk zincir takibi ve olası arızaların giderilmesi ile yüzlerce noktanın takibinin yapılması ve arızaların giderilmesi konusu karar vericilerin göz önünde bulundurması gereken bir husustur.
Aşı Nakil Aracı Kapasitesi:
Aşı naklinde ideal olan uzaktan sıcaklık takibinin yapılabildiği frigofirik aşı nakil araçlarıdır. Ancak imkânlar doğrultusunda gerekli soğuk zincir önlemlerinin alındığı diğer araçlarda aşı naklinde kullanılabilir.
Aşı nakil araç ihtiyacının tespitinde nakil sıklığı, nakledilecek aşı miktarı, aşının ulaştırılacağı yerin uzaklığı, yolun fiziksel koşulları, mevsim koşulları dikkate alınır. Depo kapasitesi hesaplamasında olduğu gibi aşı nakli yapılacak araç içerisinde aşı kutuları arasında gerekli havalandırmayı sağlamak için aralık bırakılmalıdır. Bu nedenle depo net kapasitesi hesaplamasında kullanılan katsayı değeri burada da kullanılabilir.
Frigofirik araç dışında kullanılan araçlarda araç içinde soğuk zincir şartlarını sağlamak gereklidir. Bunun için kullanılacak aletlerin hacmi de bu hesaplamaya dâhil edilmelidir.
Soğuk zincir ekipman gereksinimlerinin belirlenmesi:
Soğuk zincir ekipman gereksiniminin belirlenmesi için aşağıdaki kriterler dikkate alınmalıdır:
- Ekipman türü (buzdolabı / dondurucu veya kombine buzdolabı-dondurucu),
- Tesisin iklim bölgesi,
- Enerji kaynağı,
- Enerji tüketimi,
- +2°C ila +8°C ve –15°C ila –20°C arasında depolanacak brüt hacim,
- Buz aküsü kapasitesi,
- Güç kaynağı/kalitesi,
- Bekleme süresi,
- Ekipmanların yerel enerji kaynaklarına uygunluğu,
- Eğitimli personel,
- Yedek parça temin durumu, maliyet etkinlik.
Aşı taşıma kapları sahada çalışan ekip sayısına, aşılama hızına, aşılama kampanyalarına göre yeterli yedekleme dikkate alınarak planlanmalıdır. Özellikle okul aşılamaları, kırsal bölge aşılamaları ya da kampanyalarda soğuk zincirin belli bir süre korunması açısından aşı taşıma kapları gereklidir. Bu nedenle aşı nakil kapları için ihtiyaç ülkenin aşılama politikasına göre değişiklik gösterir. İhtiyaç tespiti aşı uygulama sahasına göre yapılmalıdır.
Benzer şekilde buz aküsü ihtiyacı da aşı nakil kabı sayısına göre belirlenir. Kırsal bölgede yapılan aşılamalarda buz aküsü ihtiyacı şehir merkezlerinde yapılan aşı uygulamalarına göre daha fazla olacaktır. Ayrıca aşıların soğuk zincir ihtiyacı da buz aküsü sayısını etkilemektedir. Isıya duyarlı, daha düşük ısı gerektiren aşıların taşınmasında daha fazla buz aküsüne ihtiyaç olacaktır. Aşı uygulanan bölgenin mevsimsel koşulları, aşı nakil süreleri, aşı nakli yapılacak yer sayısı da buz aküsü ihtiyacını etkilemektedir.